Οι προσωπικές δουλείες ρυθμίζονται στις ΑΚ 1142-1191 και διακρίνονται από τη θεωρία σε πλήρεις και σε περιορισμένες προσωπικές δουλείες. Από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1183 ΑΚ και 1188 ΑΚ που ορίζουν η μεν πρώτη ότι «η προσωπική δουλεία της οίκησης συνίσταται στο εμπράγματο και αποκλειστικό δικαίωμα του δικαιούχου να χρησιμοποιεί ως κατοικία ξένη οικοδομή ή διαμέρισμά της», η δε δεύτερη ότι «πάνω στο ακίνητο μπορεί να συσταθεί εμπράγματο δικαίωμα προσωπικής δουλείας που να παρέχει κάποια εξουσία ή χρησιμότητα υπέρ ορισμένου προσώπου (περιορισμένες προσωπικές δουλείες)», προκύπτει ότι υπάρχει δουλεία οικήσεως, όταν ο δουλειούχος έχει δικαίωμα να κατοικεί διαρκώς στην οικία ή στο διαμέρισμα, κατ’ αποκλεισμό του κυρίου, ενώ δεν υπάρχει όταν το δικαίωμά του περιορίζεται σε ορισμένες μόνο περιόδους, χωρίς να αποκλείει το δικαίωμα του κυρίου να κατοικεί στον ίδιο χώρο κατά τα υπόλοιπα χρονικά διαστήματα, οπότε πρόκειται για περιορισμένη προσωπική δουλεία (βλ. ΠΠρωτΘεσσαλ 3326/2012, ΕιρΠατρ 268/2008, ΑΠ 868/2005 ΕλλΔνη 2005, 1085 και εκεί περαιτέρω παραπομπή σε ΑΠ 53/1993 ΕλλΔνη 36, 1083, καθώς και ΕφΑθ 1023/2009 ΕλλΔνη 2010, 1050).

Οι περιορισμένες προσωπικές δουλείες αποτελούν ιδιαίτερη κατηγορία δουλειών οι οποίες συνδυάζουν στοιχεία προσωπικών και πραγματικών. Στην ουσία περιλαμβάνουν τις περιπτώσεις που μια πραγματική δουλεία συστήνεται υπέρ συγκεκριμένου προσώπου και όχι υπέρ του εκάστοτε κυρίου ακινήτου. Πέραν τούτων, το στοιχείο αποκλεισμού του κυρίου είναι ένα ακόμη στοιχείο που διαχωρίζει τις περιορισμένες προσωπικές δουλείες από την πλήρη δουλεία οίκησης (Βαθρακοκοίλης, ΕρΝομΑΚ, άρ. 1188 άρ. 5). Κλασσική δε περίπτωση περιορισμένης προσωπικής δουλείας που αντιπαραβάλλεται με την πλήρη δουλεία της οίκησης είναι το δικαίωμα συνοίκησης των μελών της οικογένειας του κυρίου παραχωρηθείσας οικίας λόγω προσφυγικής αποκατάστασης.

Οι περιορισμένες προσωπικές δουλείες μπορούν να συσταθούν με σύμβαση, η οποία είναι αιτιώδης, δεκτική αίρεσης ή προθεσμίας, πρέπει να γίνει συμβολαιογραφικώς και να μεταγραφεί ή καταχωρηθεί στο κτηματολογικό φύλλο (Μπανάκας, άρ. 1188 αρ. 6 επ., Γεωργιάδης, Εμπράγματο, περ. 82 αρ. 18, Βαθρακοκοίλης, ΕρΝομΑΚ, άρ. 1188 αρ. 17, ΑΠ 271/2007 ΧρΙΔ 2007, 711, ΕφΑθ 3867/2001 ΕλλΔνη 2001, 1368). Επίσης μπορούν να συσταθούν με διάταξη τελευταίας βούλησης, η οποία επίσης υπόκειται σε μεταγραφή ή καταχώρηση αντίστοιχα (Μπανάκας ο.π., Γεωργιάδης ο.π., ΕφΑθ 3867/2001 ο.π.). Δυνατή είναι και η σύσταση περιορισμένης προσωπικής δουλείας με τακτική ή έκτακτη χρησικτησία, υπό την προϋπόθεση, βεβαίως, ότι το ακίνητο είναι δεκτικό χρησικτησίας (Μπανάκας ο.π., Γεωργιάδης ο.π., Βαθρακοκοίλης ο.π., ΕφΠατρών 748/2002 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).[1] Περιορισμένη προσωπική δουλεία μπορεί να συσταθεί και από το νόμο, απευθείας υπέρ του δικαιούχου, όπως λ.χ. στην περίπτωση που επιτρέπεται από το νόμο σε επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας η κατασκευή, διατήρηση συνδέσεων καλωδίων κ.λπ., αλλά και με πράξη της πολιτείας (βλ. Γεωργιάδη-Σταθόπουλου αριθ 6-10, ΕΑ 8162/1995 ΕλΔνη 1996 (37) σελ 1122, ΕΑ 4109/1990 ΕλΔνη 33 σελ. 884).

Περαιτέρω από τις διατάξεις του άρθρου 1 Ν. 4223/1962 «περί αποκαταστάσεως προσφύγων αρμοδιότητας Ηνωμένων Εθνών και άλλων κατηγοριών» και άρθρου 2 παρ. 1 του ΒΔ 709/1962 περί εκτελέσεως του Ν. 4223/1962» συνάγεται ότι κύριος της παραχωρηθείσας οικίας καθίσταται ο αρχηγός της οικογένειας που αποκαθίσταται στο όνομα του οποίου εκδίδεται το παραχωρητήριο, ενώ τα συναποκατασταθέντα μέλη αυτής αποκτούν από το νόμο δικαίωμα συνοίκησης τα ίδια και τα μετέπειτα μέλη της οικογένειας που θα αποκτήσουν, χωρίς ν’ απαιτείται για την απόκτηση του δικαιώματος τούτου η τήρηση κάποιας διατύπωσης απ’ αυτά (ΑΠ 284/1961, 553/1961 ΝοΒ 10,7 210, ΑΠ 329/1999 ΝοΒ 7, 1079, Εφ Θεσ. 752/1999 Αρμ. 2001, 1046, ΕΑ 1650/1983 Αρμ. 1983, 820). Το δικαίωμα των μελών της οικογένειας που αποκαθίστανται να συνοικούν με τον αρχηγό της οικογένειας στο οικοδόμημα, που του παραχωρήθηκε ή που ανεγέρθηκε απ’ αυτόν κατά το πρόγραμμα της αυτοστέγασης, γίνεται πάγια δεκτό από την επιστήμη και τη νομολογία ότι αποτελεί περιορισμένη προσωπική δουλεία συνοίκησης στην κατοικία με τον αρχηγό της οικογένειας κατά την έννοια του άρθρου 1188. Το δικαίωμα αυτό είναι αδιαίρετο, διότι λόγω της φύσεώς του δεν μπορεί να διαιρεθεί σε ιδανικά μερίδια (Μπαλής Εμπρ. Δ παρ. 113, Σύντης Περιωρισμέναι προσωπικαί δουλείαι παρ. 28 σελ. 251, Βαβούσκος Εμπρ. Δ αριθ. 361 σελ. 371 Παπαδόπουλος: To Δίκαιο της αποκατάστασης αστών προσφύγων σελ. 91, Βαθρακοκοίλης Ερμ ΑΚ άρθρο 1188 σελ 1689, ΕΑ 828/1971 ΝοΒ 19 σελ. 1271) και η έκταση του δικαιώματος περιορισμένης προσωπικής δουλείας οικήσεως προσδιορίζεται από τις ανάγκες του δικαιούχου. Ως προσωπικές ανάγκες του δικαιούχου νοούνται όχι εκείνες που αναφέρονται μόνο στο πρόσωπό του, αλλά και όσες αφορούν τα μέλη της οικογένειάς του ή το επάγγελμά του (Μπαλή οπ. παρ. 183, Βαρθακοκοίλης ο.π. υπό το άρθρο 1189 σελ. 1690 ΑΠ 1349/1987 ΝοΒ 36 σελ. 1452).

Εξαιτίας της φύσεως της περιορισμένης προσωπικής δουλείας ως αδιαιρέτου δικαιώματος δεν υφίσταται κοινωνία ως προς το δικαίωμα αυτό μεταξύ των μελών της αποκατασταθείσας οικογένειας. Καθένα από τα μέλη αυτά έχει δική του χωρική δουλεία, έστω και αν όλες βαρύνουν το ίδιο ξένο ακίνητο. Μπορούν όμως να τύχουν ανάλογης εφαρμογής όσες από τις περί κοινωνίας διατάξεις αρμόζουν στη φύση του αδιαιρέτου του δικαιώματος της δουλείας. Έτσι επί διαφωνίας των συνδικαιούχων ως προς τη χρησιμοποίηση της παραχωρηθείσας οικίας θα τύχουν αναλογικής εφαρμογής οι περί κοινωνίας διατάξεις του ΑΚ (790 ΑΚ). Επομένως, δικαιούται έκαστος εξ αυτών, συμπεριλαμβανομένου και του κυρίου της παραχωρηθείσας οικίας, να ζητήσει από το Δικαστήριο να κανονίσει τη χρησιμοποίησή της κατά το πλέον πρόσφορο για όλους τρόπο.

Αντιθέτως δεν μπορούν να τύχουν ανάλογης εφαρμογής οι περί κοινωνίας διατάξεις, οι οποίες αφορούν τη χρήση του κοινού αντικειμένου (αρθρ. 786, 787 ΑΚ), διότι στην προκειμένη περίπτωση δεν υφίσταται κοινό πράγμα ώστε ο καθένας από τους συνδικαιούχους να έχει ανάλογη μερίδα στους καρπούς του «κοινού προγράμματος». Τα μέλη της αποκατασταθείσας οικογένειας, τα οποία ασκούν το δικαίωμα της περιορισμένης δουλείας οικήσεως επί της παραχωρηθείσας οικίας δεν ωφελούνται από το γεγονός ότι ο κύριος αυτής ή τα άλλα μέλη δεν την χρησιμοποιούν (παραχωρηθείσα κατοικία), διότι καθένα από τα μέλη αυτά έχει ξεχωριστή και αυτοτελή δουλεία εκτεινόμενη σ’ όλη την οικία και το περιεχόμενό της δεν μεταβάλλεται από τη μη χρησιμοποίησή της από τους λοιπούς συνδικαιούχου